Regie: Agnieszka Holland | 119 minuten | biografie, drama | Acteurs: James Norton, Vanessa Kirby, Peter Sarsgaard, Joseph Mawle, Kenneth Cranham, Celyn Jones, Krzysztof Pieczynski, Beata Pozniak, Fenella Woolgar, Martin Bishop, John Edmondson, Michalina Olszanska, Martin Hugh Henley
Een hoofdstuk uit de moderne Europese geschiedenis dat door filmmakers altijd schromelijk over het hoofd is gezien, is de Holodomor. In de jaren 1932 en 1933 vond in Oekraïne (toen nog de Oekraïense Socialistische Sovjetrepubliek geheten) een verschrikkelijke hongersnood plaats. In het kader van Stalins ‘vijfjarenplan’ werd de landbouw volop gecollectiviseerd. Wie zich weigerde aan te sluiten bij de collectieve boerengemeenschappen of staatsboerderijen, moest zijn complete oogst afstaan, al zijn bezittingen afgeven en werd aan zijn lot overgelaten. Velen waren hierdoor veroordeeld tot de hongerdood en stierven van de ontberingen of door ziekte. Sommige mensen verdwenen in strafkampen of gevangenissen, anderen werden verbannen. Ook in andere delen van de Sovjet-Unie heerste in die tijd een grote hongersnood. Het werkelijke totaal aantal doden is niet bekend, maar geschat wordt dat het er zeker 2,5 miljoen moeten zijn geweest. In het westen had men geen idee wat er gaande was in de Sovjet-Unie, omdat er van een vrije pers geen sprake was. Slechts een enkeling lukte het de waarheid aan het licht te brengen.
Eén van hen was de jonge, ambitieuze Welshe journalist Gareth Jones, die in maart 1933 als een van de eersten melding maakte van de misstanden in de Sovjet-Unie. Gewoon onder zijn eigen naam en zonder enige dubbelzinnigheid. Over hem gaat de biografische film ‘Mr. Jones’ (2019) van de ervaren Poolse cineaste Agnieszka Holland. Jones is een schoolvoorbeeld van de heldhaftige verslaggever die in een vijandige omgeving bereid is heel ver te gaan om de waarheid boven tafel te krijgen. Kort voor zijn vertrek naar de Sovjet-Unie, deed Jones verslag van de opkomst van de nazipartij in Duitsland en was hij een van de eerste buitenlandse journalisten die Adolf Hitler interviewde – een gesprek dat plaatsvond in de Richthofen, ‘het snelste en krachtigst driemotorige vliegtuig van Duitsland’. Hij schreef in de Welshe krant ‘Western Mail’ dat, als de Richthofen die dag was neergestort, de geschiedenis van Europa er heel anders zou hebben uitgezien. Over een vooruitziende blik gesproken. In de film wordt Jones gespeeld door James Norton, die precies de juiste mate van idealisme uitstraalt en een gefocuste en doortastende blik heeft. We zien dat Jones via zijn connecties met de voormalige premier van Groot-Brittannië David Lloyd George (Kenneth Cranham) uitgezonden wordt naar Moskou, om daar een interessante tip van een collega verder uit te pluizen en mogelijk Stalin te ondervragen over zijn befaamde vijfjarenplan. Maar de tipgever komt onder dubieuze omstandigheden om het leven nog voor Jones goed en wel de Russische hoofdstad heeft bereikt en van de louche New York Times-correspondent Walter Duranty, die een jaar eerder nog de prestigieuze Pulitzer Prize in de wacht sleepte, hoeft Jones weinig hulp te verwachten. Via de Britse journaliste Ada Brooks (Vanessa Kirby) verneemt hij dat het regime van Stalin informatie achterhoudt over de successen van het vijfjarenplan, maar meer durft zij er niet over los te laten, uit angst voor represailles.
Dus gaat Jones zelf maar op onderzoek uit. Met evenveel bravoure als roekeloosheid weet hij de restricties die voor buitenlandse journalisten in Moskou gelden te omzeilen en met gevaar voor eigen leven reist hij af naar Oekraïne, waar hij terechtkomt in een angstaanjagende werkelijkheid. Lijken die in de sneeuw liggen weg te rotten, stervende boeren die moedeloos toekijken hoe hún graan in grote trucks geladen wordt. Wanneer hij voor spion wordt aangezien, weet hij maar net te ontsnappen, waarna hij door besneeuwde verlaten dorpjes struint vol levenloze huizen, waarvan de bewoners dood in hun bedden liggen. Werklieden laden schijnbaar onbewogen levenloze lichamen op een kar. Wie nog wel leeft, is zo uitgehongerd en wanhopig dat kannibalisme een serieuze optie wordt. In dit deel van de film is ‘Mr. Jones’ op zijn best: gruwelijk, confronterend, angstwekkend. De rillingen lopen je over de rug als een nog levende, maar wees geworden baby op de dodenkar wordt gelegd. Holland maakt effectief gebruik van lichtschakeringen, waarbij ze een schilderachtig laagje mistig vernis over elk beeld drapeert, waardoor de wrange gruwelijkheid er als het ware nog heftiger uitspringt. Zeker als je deze beelden afzet tegenover de leugens en propaganda die in Moskou verspreid worden, over de ‘gelukkige en trotse boeren’ en waar gerept wordt van een ‘efficiënte landbouwcollectivisering’. Het maakt Jones nog meer vastberaden de waarheid naar buiten te brengen, maar welke regering durft het aan de relaties met de Sovjet-Unie op het spel te zetten?
Een realistische schets van gebeurtenissen tijdens of met betrekking tot de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust; ‘Mr. Jones’ past thematisch en stilistisch gezien naadloos in het oeuvre van de Poolse Agnieszka Holland, wier vader joods was. Voor debuterend scenariste Andrea Chalupa is het verhaal nóg persoonlijker: haar grootvader werd geboren op een boerderij in het oosten van Oekraïne. Hij overleefde weliswaar de Holodomor, maar werd later wel opgepakt en gemarteld door de geheime politie. Die persoonlijke betrokkenheid vertroebelde wellicht Chalupa’s blik bij het schrijven; alles wat ze om Jones’ ervaringen in Oekraïne heen schreef, leidt maar af van waar het écht om gaat. Kirby en Sarsgaard zijn natuurlijk uitstekende acteurs waar je graag naar kijkt, en Sarsgaards personage speelde wel degelijk een (dubieuze) rol in het geheel, maar Chalupa had haar focus scherper kunnen en moeten stellen. Het is nu allemaal wat gekunsteld, om het verhaal meer body te geven. Ze heeft zelfs een rol weggelegd voor George Orwell (Joseph Mawle), die zich door de gebeurtenissen liet inspireren voor zijn befaamde dystopische roman ‘Animal Farm’ (en de menselijke hoofdpersoon zelfs ‘Mr. Jones’ noemde). Ergens wel aardig bedacht om de link tussen Jones en Orwell te leggen, maar in de praktijk leidt het vooral af van de kern. Nu duurt ‘Mr. Jones’ onnodig lang (140 minuten) en komt het geheel wat onevenwichtig over. Terwijl de dappere journalistiek van Gareth Jones het absoluut verdient om verteld te worden en zijn opmerkelijke ervaringen nog niets aan relevantie hebben ingeboet.
Patricia Smagge
Waardering: 3
DVD-release: 17 november 2020
Tags: 3 sterren, biografie, drama, filmrecensent | Patricia Smagge, regisseur | Agnieszka Holland