Beta-karoten - właściwości i zastosowanie, przedawkowanie. Źródła beta-karotenu (2024)

Co to jest beta-karoten?

Beta-karoten (prowitamina A) to organiczny związek chemiczny zbudowany z łańcucha 40 atomów węgla połączonych naprzemiennie wiązaniami nasyconymi i nienasyconymi. Zaliczany jest do grupy karotenoidów – żółtych barwików występujących naturalnie w roślinach, bakteriach i pożywieniu. Spośród około 600 związków zaliczanych do tej grupy, to beta- karoten wydaje się być najistotniejszym z punktu widzenia ludzkiego zdrowia. Jego unikalność tłumaczy fakt, że po przedostaniu się do organizmu człowieka może zostać przekształcony do retinolu (witaminy A) – składnika niezbędnego dla prawidłowego widzenia, rozwoju komórek płciowych oraz komórek nabłonkowych. Ponadto sam beta-karoten zalicza się do ważnych elementów fizjologicznej, nieenzymatycznej ochrony przed stresem oksydacyjnym.

Źródła beta-karotenu

Beta-karoten dostarczany jest do organizmu z pożywieniem, wraz z około 40 innymi związkami o charakterze karotenoidów – m.in. luteiną, zeaksantyną i likopenem. Do produktów, które stanowią najlepsze źródło beta-karotenu można zaliczyć przede wszystkim owoce oraz warzywa o żółtym i pomarańczowym zabarwieniu: marchew, babaty, mango, żółtą paprykę, melony, kukurydzę i dynię. Aby dostarczyć organizmowi potrzebną ilość beta-karotenu warto spożywać także żywność o zielonym lub czerwonawym zabarwieniu: rzeżuchę, jarmuż, szpinak, awokado, brokuły, brukselkę, groszek, szparagi, kiwi, spirulinę, rzodkiewkę, arbuzy, buraki oraz czerwoną i zieloną paprykę.

>> Zespół przewlekłego zmęczenia (CFS) – objawy, leczenie. Jak odzyskać energię?

Dostający się do organizmu wraz z pożywieniem beta-karoten jest związkiem o charakterze silnie lipidowym, przez co łatwiej wchłania się po podaniu z tłuszczami. Przypuszcza się, że proces ten zachodzi bardziej efektywnie, jeśli pokarmy bogate w beta-karoten podda się delikatnemu gotowaniu. Po wchłonięciu przez błonę śluzową jelit tworzy związki kompleksowe z lipoproteinami i w takiej postaci krąży w obrębie organizmu. Zarówno w komórkach błony śluzowej układu pokarmowego, jak i w komórkach wątroby 40-węglowy szkielet beta-karotenu ulega rozerwaniu. Reakcja ta zachodzi pod wpływem enzymu – dioksygenazy beta-karotenu, a jej wynikiem jest powstanie dwóch cząsteczek trans-retinalu. Ten zbudowany z 20 atomów węgla związek pod wpływem kolejnego enzymu – reduktazy retinalu, zostaje przekształcony do retinolu, czyli właściwej formy witaminy A. Następnie wytworzony retinol zostaje przetransportowany do wątroby, gdzie ulega magazynowaniu w tzw. komórkach Ito. W ten sposób zgromadzone zostaje około 90% zasobów witaminy A, co pozwala na utrzymanie jej stałego poziomu w organizmie nawet w sytuacji niedostatecznej podaży w pokarmie zarówno samej witaminy A, jak i prowitamin. Szacuje się, że objawy niedoboru witaminy A uwidaczniają się dopiero po upływie kilku miesięcy od wystąpienie deficytu pokarmowego. Sam beta-karoten również ulega zmagazynowaniu – zarówno w tkance tłuszczowej (gdzie stanowi rezerwowy substrat do produkcji witaminy A), jak i w skórze (gdzie pochłania promieniowanie słoneczne). Z kolei nadmiar niewchłoniętego beta-karotenu zostaje usunięty z kałem.

>> Taki stolec świadczy o poważnej chorobie. Kiedy iść do lekarza, a kiedy zmienić dietę?

Znaczenie beta-karotenu dla organizmu człowieka

• stanowi główne źródło witaminy A, która odgrywa w organizmie szereg istotnych funkcji: warunkuje proces widzenia, chroni strukturę błon komórkowych, zapewnia prawidłowy rozwój komórek rozrodczych, wpływa na tworzenie i wzrost komórek nabłonków;
• jest silnym przeciwutleniaczem – dzięki układowi nienasyconych wiązań między atomami węgla beta-karoten posiada zdolność do wyłapywania i wiązania reaktywnych form tlenu (tzw. wolnych rodników); opóźnia procesy starzenia i zapobiega rozwojowi nowotworów;
• działa fotoprotekcyjnie – dzięki zmagazynowaniu w skórze bierze udział w tworzeniu melaniny, czyli brązowego barwnika chroniącego przed promieniowaniem słonecznym;
• wspiera syntezę kolagenu, przez co wpływa na wygląd skóry, włosów i paznokci;
• ułatwia mineralizację kości, powoduje ich wzrost i wzmocnienie;
• wpływa na aktywność układu immunologicznego – bierze udział w produkcji limfocytów T i B oraz zwiększa cytotoksyczność komórek NK (natural killers) i makrofagów, przez co wspomaga organizm w walce z infekcjami (potencjalnie zapobiega także procesom nowotworzenia);
• działa przeciwzapalnie – hamuje aktywność lipooksygenazy (LOX) biorącej udział w tworzeniu leukotrienów związanych z reakcją zapalną oraz w procesach nowotworzenia;
• obniża poziom cholesterolu we krwi – hamuje aktywność reduktazy HMG-CoA, kluczowego enzymu biorącego udział w przemianach kwasu arachidonowego do cholesterolu; dzięki temu odgrywa istotną rolę w profilaktyce przeciwmiażdżycowej;
• zapewnia prawidłowe funkcjonowanie narządu wzroku, zwłaszcza po zmierzchu.

>> Jak poprawić wzrok – czy domowe sposoby pomogą? Polecamy ćwiczenia, pielęgnację i suplementy

Zastosowanie beta-karotenu

Dzięki magazynowaniu w skórze i bezpośredniemu oddziaływaniu na jej stan, beta-karoten znalazł zastosowanie głównie w leczeniu schorzeń dermatologicznych. Do jednostek chorobowych, w przypadku których potwierdzono jego pozytywne działanie, można zaliczyć następujące:

• protoporfiria erytropoetyczna – schorzenie polegające na nieprawidłowym metabolizmie hemu, które objawia się w postaci zmian skórnych oraz silnej nadwrażliwości na promieniowanie słoneczne; efektem tego schorzenia może być zagrażająca życiu niewydolność wątroby;
• bielactwo – uwarunkowany genetycznie bark lub niedobór melaniny w organizmie, który objawia się wyjątkową wrażliwością na działanie promieniowania słonecznego, powstawaniem poparzeń, stanów zapalnych skóry oraz zwiększonym ryzykiem wystąpienia raka skóry;
• znamiona dysplastyczne – zmiany skórne wynikające z oddziaływania promieniowania słonecznego (podawanie beta-karotenu wpływa na redukcję istniejących zmian i skutecznie spowalnia proces powstawania nowych znamion);
• fotodermatozy – schorzenia powstające jako wynik ekspozycji na światło słoneczne, wynikające z nadwrażliwości organizmu na promieniowanie UV, np. polimorficzna osutka świetlna, pokrzywka słoneczna;
• reakcje fototoksyczności z powodu stosowanych leków lub kosmetyków (beta-karoten wiąże wytworzone pod wpływem promieniowania wolne rodniki, przez co pomaga w redukcji negatywnych skutków fototoksyczności, takich jak przebarwienia, rumień czy pęcherze);
• zakażenie HIV, AIDS – w przypadku zakażenia wirusem HIV obserwuje się zmniejszenie stężenia prowitaminy A w organizmie; krótkoterminowe podawanie beta-karotenu sprzyja w tym przypadku aktywacji układu odpornościowego.

Beta-karoten bywa także składnikiem preparatów stosowanych w zwalczaniu trądziku. Z uwagi na działanie antyoksydacyjne wydaje się atrakcyjnym środkiem w produktach przeciwstarzeniowych. Mimo sporej niestabilności chemicznej beta-karoten bywa dodawany do produktów samoopalających, które po nałożeniu na skórę zapewniają jej pomarańczowo-brązowe zabarwienie. Znajduje także zastosowanie jako drugorzędowy filtr przeciwsłoneczny, który może być dodawany do kosmetyków chroniących przed opalaniem, jednak jego aktywność plasuje się na poziomie niższym niż SPF2.

>> Codzienna pielęgnacja twarzy − jak pielęgnować różne rodzaje cery?

Znacznie lepsze działanie fotoprotekcyjne uzyskuje się stosując doustną suplementację beta-karotenu – dawkę powyżej 12 mg dziennie zaleca się przyjmować przez okres minimum 7 tygodni (można rozważyć jednoczesną suplementację witamin C i E). Korzyścią z zażywania beta-karotenu jest także uzyskanie złoto-brązowej opalenizny, która utrzymuje się na skórze znacznie dłużej.

Przedawkowanie beta-karotenu

Mimo, że beta-karoten stanowi substrat do produkcji witaminy A, to jego przedawkowanie nie prowadzi do hiperwitaminozy A. Odpowiada za to fakt, że szybkość tworzenia się witaminy A z beta-karotenu uzależniona jest od aktualnego zapotrzebowania organizmu na tę witaminę. Nadmiar wchłoniętego beta-karotenu zostaje zmagazynowany w tkance tłuszczowej oraz w skórze, czego efektem jest wystąpienie tzw. karotenodermii. Zjawisko to jest zdrowotnie nieszkodliwe, a polega na żółtym zabarwieniu skóry, które nasila się pod wpływem promieniowania słonecznego. Szacuje się, że może do niego dochodzić w przypadku zażywania beta-karotenu w ilości 30 mg na dobę lub większej przez okres przynajmniej 4 tygodni. Zaprzestanie jego stosowania pozwala na przywrócenie fizjologicznej barwy skóry.

>> Biotyna na włosy, skórę, paznokcie. Właściwości witaminy B7

Kontrowersje dotyczące beta-karotenu

Panująca przez wiele lat teoria, jakoby stosowanie beta-karotenu chroniło przed rozwojem raka płuc, została podważona w latach 90. ubiegłego wieku. Dowiedziono, że u palaczy oraz osób narażonych na działanie azbestu podawanie beta-karotenu wiąże się ze zwiększeniem ryzyka zachorowania na raka płuc. Taki stan rzeczy wynika prawdopodobnie z faktu, że u tych osób dochodzi do wytworzenia utlenionych pochodnych, których obecność sprzyja uszkodzeniom DNA i procesom nowotworowym. Dlatego też w ich przypadku należy szczególnie rozważyć bilans korzyści i zagrożeń przed podjęciem decyzji o stosowaniu beta-karotenu.